Bydgoszcz Fordon – Chełmno (Rezerwatów Chełmińskich, szlak pieszy, żółty)

0,0 km Chełmno (Rynek) – początek znakowanych szlaków: czerwonego Chełmno – Kornatowo, zielonego: Chełmno – Chełmno, niebieskiego: Chełmno – Świecie oraz czarnego: Chełmno – Chełmno. Miasto z około20.000 mieszkańców. Prawa miejskie otrzymało w 1233r. z rąk mistrza krajowego Hermana Balka, który lokował je na terenie dzisiejszego Starogrodu. Około 1239 r. miasto zostało translokowane na teren obecnej dzielnicy Rybaki, skąd około 1244 usadowiło się na wzgórzach nadwiślańskich na obecnym miejscu. W 1244 r. ks. Pomorski Świętopełk zdobył podstępem miasto utrzymując je przez jakiś czas. W okresie powstań Prusów około 1263 r. wódz Jaćwięgów Skumand spustoszył i ograbił okolice Chełmna nie zdobywając miasta. Zamierzeniem Krzyżaków było ustanowienie Chełmna stolicą państwa zakonnego, jednak silna ekspansja krzyżacka i rozwój terytorialny spowodowały ulokowanie stolicy w Malborku. Miasto od początku XIV w. do połowy XV w. należało do Związku Miast Hanzeatyckich wyrastając na duże i bogate miasto. Wojny polsko-krzyżackie na początku XV w. spowodowały pogorszenie się sytuacji gospodarczej miasta. Częste podjazdy wojsk odcinały Chełmno od swych wiejskich posiadłości będących gospodarczym zapleczem miasta.. W 1440 r. na zjeździe przedstawicieli miast w Elblągu utworzono Związek Pruski do którego przystąpiło także Chełmno. W 1457 r. podczas wojny 13-letniej miasto opanował podstępem jeden z najwybitnieiszych krzyżackich, dowódców – Bernard. Szumborski.

Na mocy nadania króla Aleksandra Jagiellończyka z 1505 r. miasto Chełmno zostało przekazane bpom. chełmińskim co spowodowało zmniejszenie rangi miasta i jego znaczenia spychając je na dalszy plan. Wiek XVII i XVIII spowodowały upadek gospodarczy miasta. Rozbiór Polski w 1772 r. przynosi miastu władzę pruską oraz sekularyzację majątku kościelnego. Nowe porządki spowodowały napływ niemieckich kolonistów oraz silną germanizację ludności polskiej. Od połowy XIX w. zaczął rozwijać się przemysł.

W Chełmnie powstały wtedy: fabryka maszyn rolniczych, odlewnia żelaza, odlewnia dzwonów, cegielnie, browar i wiele mniejszych firm. W okresie Powstania Styczniowego w 1863-64 r. część uczniów z gimnazjum chełmińskiego wzięła czynny udział walcząc na Ziemi Dobrzyńskiej. W 1883 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe z Kornatowem. Mieszkańcy odzyskali niepodległość w dniu 22 stycznia 1920 r. W okresie międzywojennym miasto zostało siedzibą powiatu w województwie pomorskim. II wojna światowa spowodowała zajęcie Chełmna przez hitlerowców w dniu 6.IX.1939 r. Organizacja Selbstschutzu natychmiast przystąpiła do eksterminacji narodu polskiego. Miejscem egzekucji zostały Dolina w Klamrach, Piaskownia pomiędzy Małym Czystym a Dorposzem Szlacheckim oraz polana leśna pod Płutowem. Miasto zostało wyzwolone przez jednostki Armii Czerwonej w dniu 28 stycznia 1945 r.Ciekawostki: układ przestrzenny z okresu średniowiecza. Wieża Mściwoja z XII/XIV w. Brama Grudziądzka z XII/XIV w. z nadbudowaną w 1620 r. kaplicą “Na Bramce” prawie kompletne odcinki murów obronnych z 23 różnie zachowanymi ba­sztami. Ratusz renesansowy z XVI w.. Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP z XII/XIV w. o wspaniałej gotyckiej architekturze i polichromii, Kościół p.w. ŚŚ Piotra i Pawła podominikański z XIII/XIV w., Kościół p.w. Św. Jakuba i Mikołaja pofranciszkański z XII-XIVw., Kościół i klasztor cystersek z XII/XIV w.. Kościół p.w. Św. Ducha z XIII/XIV w., Kaplica p.w. Św. Marcina z pół. XIV w., Kościół p.w. Matki Boskiej Częstochow­skiej, neoromański z pot. XIX w. Budynek Akademii Chełmińskiej z VII/VIII w. Budy­nek koszar Korpusu Kadetów z XVIII/XIX w. oraz wiele innych zabytkowych kamie­nic. Restauracja, bary. Dojazd PKS.

Odcinek Chełmno – Unisław

4 km Uść (wieś) – osada wzm. w 1222 r. jako przekazana bpowi pruskiemu Chry­stianowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. W roku 1251 osada jest wymienia­na jako granicząca z posiadłościami miejskimi Chełmna. W 1359 r. mieszkańcom Uścia zamieniono prawo polskie na prawo chełmińskie. W 1452 r. wieś zostaje nadana szpitalowi Św. Ducha w Chełmnie. W ramach zamiany dokonanej z bpem chełmińskim Janem Konopackim w 1516 r. miejscowy folwark otrzymuje Hugo ze Smoląga. W XVI w. wieś jest własnością szlachecką. Ciekawostki: w 1886 r. znaleziono tu skarb monet srebrnych z X w. W odległości ok. 1 km na zach. znajduje się “Góra św. Wawrzyńca” będąca rezerwatem roślinności stepowej utworzonym w 1862 r. na powierzchni 0.7 ha. W rezerwacie występują ostnica Jana, ostnica wło­sowata objęte całkowitą ochroną gatunkową oraz pierwiosnka lekarska objęta ochroną częściową. Na Górze św. Wawrzyńca w średniowieczu funkcjonowała osada otwarta czynna w VII-IX w., z której zapewne w XI w. wydzielono grodek obronny będący w XII w. własnością Hugona Butyra – rycerza Bolesława Chrobrego. Później w latach 1253-57 mistrz krajowy Poppo von Osterna zakłada gród i osadza tu 12 braci krzyżackich. W 1280 r. załoga krzyżacka zostaje przeniesiona do Zantyru k/Gniewu. Grodzisko jest bardzo czytelne w terenie: oddzielone od zach. strony wą­wozem i wałem ziemnym, a od pd. i wsch. wysokim wałem ziemnym sypanym koliście. Od pn. strony ograniczone jest stromym stokiem. Dojazd PKS.

5,2 km Kałdus (wieś) – folwark krzyżacki wzm. w 1378 r. należący do komturstwa starogrodzkiego. W latach 1454-57 lokowano tu wieś na prawie chełmińskim. Król Aleksander Jagiellończyk w 1505 r. przekazuje wieś w posiadanie bpom chełmiń­skim. W 1581 r. przywilej sołecki dla wsi odnowił bp chełmiński Piotr Kostka. Do­jazd PKS.

7,4 km Starogród (wieś) – gród wymieniany w 1232 r. Od 1242 r. gród stanowi własność Zakonu, w którym ulokowano relikwię – głowę św. Barbary zrabowano po zdobyciu Sartowic. W 1364 r. folwark Zakonny. Król Aleksander Jagiellończyk nadaje w 1505 r. Starogród bpom chełmińskim, którzy zakładają tu siedzibę klucza ziemskich dóbr kościelnych. U biskupów dobra pozostają do l rozbioru Polski w 1772 r. później stanowią domenę państwa pruskiego.

Ciekawostki: nikłe fundamenty zamku krzyżackiego obok kościoła. Tutejszy zamek został wzniesiony przez Krzyżaków, w II połowie XII w. jako siedziba komturii krzyżackiej, w latach 1244-1454. Pierwszym komturem wzm. w 1232 r. jest Berliwin, a ostatnim Dietrich von Werdenau w 1445 r. W 1410 r. zamek został zajęty przez wojska polskie, lecz na krótko. Ponownie zajęty w 1454 r. na początku wojny 13-lętniej przez wojska Związku Pruskiego. Od 1479 r. zamek był siedzibą starosty królewskiego.

W 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk przekazał zamek wraz ze wsią bpom chełmińskim. W latach 1785-95 zamek został doszczętnie rozebrany. Kościół Św. Barbary wzniesiony w 1754 r., barokowy. Wewnątrz kościoła polichromia rokokowa z II polowy XVIII w. malowana przez K. Chamskiego oraz 2 dzwony: pierwszy z 1631 r., drugi z 1668 r. Dojazd PKS.

10 km Kiełp (wieś) – osada wzm. w 1222 r., kiedy to książę Konrad Mazowiecki nadaje ją bpowi pruskiemu Chrystianowi. U schyłku XII w. osada należała do komesa Żyrona. W latach 1422-41 folwark krzyżacki w komturstwie starogrodzkim. W 1516 r. wieś należy do kapituły chełmińskiej. W 1543 r. bp chełmiński zapisuje część opustoszałej wsi Mikołajowi Płotowskiemu. Do 1772 r. wieś stanowi własność ko­ścielną. Ciekawostki: dworek na skraju wsi z końca XIX w., w obrębie miejscowości znajdują się schrony piechoty Twierdzy Chełmno zbudowane około 1914 r.

13 km Zbocza Płutowskie (rezerwat) – stepowy utworzony w 1963 r. na powierzchni 34,49 ha. Ochronie poddane są kserotermiczne zbiorowiska murawowe zarostowe znajdujące się na zboczach Wysoczyzny Chełmińskiej. Ochroną gatunkową są objęte takie rośliny jak miłek wiosenny, ostnica włosowata, ostnica Jana, zawilec wielokwiatowy i kilka innych.

14 km Płutowo (skraj wsi) – połączenie ze szlakiem czarnym Płutowo – pomnik pomordowanych. Wieś wzm. w 1222 r. jako przekazana przez księcia Konrada Mazowieckiego bpowi pruskiemu Chrystianowi. W latach 1423-24 stanowi własność rycerską Bernarda z Plutowawkomturiistarogrodzkiej. W 1516 r. Jan Płotowskina drodze zamiany przekazuje wieś bpowi chełmińskiemu Janowi Konopackiemu. W 1570 r. dobra szlacheckie należą do Jana Szymborskiego. W 1800 r. własność Franciszka Twarowskiego. Od 1893 r. dobra należą do starosty Jakoba von Gertacha. W 1926 r. właścicielką jest Anna Szczerbińska a od 1929 r. do wybuchu wojny bracia: Leszek i Zdzisław Czajkowscy. Ciekawostki: dwór murowany wzniesiony w końcu XIX w. przez rodzinę von Kröcherów. Wokół dworu park krajobrazowy z poło­wy XIX w. z 15 gatunkami drzew, wśród których cis pospolity o obwodzie 126 cm, wysokość 12 metrów w wieku 200 lat. Obok dworu znajduje się kuźnia i spichlerz folwarczny z XIX w. Dojazd PKS.

15,1 km Płutowo – rozwidlenie ze szlakiem czarnym.

18,0 km Szymborno (wieś) – osada wzm. w 1408 r., kiedy to są wymieniani Wilhelm i Ścibor z Szymborna, będący dłużnikami Piotra Knylinge. W latach 1423-24 własność rycerska w komturii starogrodzkiej. W 1570 r. własność szlachecka Jana Szymborskiego. W 1704 r. właścicielem jest także Szymborski. Przed 1804 r. dobra należą do Franciszka Twarowskiego a po 1804 r. do Winnickiego. Od końca XIX w. do końca wojny majątek należy do rodziny Kaufmanów. Ciekawostki: zespól dwor­ski z połowy XIX w., dwór o skromnych cechach klasycystycznych wzniesiony przez Kaufmanów, oficyna dworska, kurnik, gołębnik oraz kuźnia z tego samego okresu. Przy dworze park krajobrazowy z potowy XIX w. z okazami starodrzewia. Dojazd PKS.

20,0 km Gołoty (wieś) – dobra rycerskie wzm. w1423-24 znajdujące się w prokuratorii unisławskiej. W 1570 r. własność szlachecka należąca do Michała i Wojciecha Gołockich. W 1922 r. dobra należą do księcia Adolfa Bentheim. Ciekawostki: dom nr 14 – jest dawną karczmą zbudowaną w II połowie XVIII w. o piwnicach sklepio­nych kolebkowo i żaglasto, aleja 113 drzew (lipy, klony, jawor, dęby, jesiony oraz kasztanowce) przy drodze Gołoty – Unisław będąca pomnikiem przyrody (pierśnica drzew od 167 cm do 476 cm, wysokość 13-29 m, wiek 90-130 lat). Dojazd PKS.

25,0 km Unisław (wieś) – gród wzm. 1222 r. z racji nadania go bpowj pruskiemu Chrystianowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. W latach 1364-98 istniejący tu folwark należy do Zakonu podlegając prokuratorii unisławskiej. W kolejnych latach 1418-19 wieś podległemu prokuratorii pieńskiej, a w 1422 r. komturii toruńskiej. W 1495 r. król Jan Olbracht nadaje folwark bpowi chełmińskiemu Stefanowi z Nidzicy. W 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk nadaje okręg starogrodzki wraz z Unisławiem bpom chełmińskim u których pozostaje do 1772 r. W 1922 r. majątek należy do Skarbu Państwa Polskiego dzierżawiony przez Romana Ziętaka.

Ciekawostki: kościół p.w. Św. Bartłomieja wzniesiony około 1300 r., gotycki o zatartych cechach. Przebudowany w 1904 r. w charakterze neogotyku. Dawna karczma (dom nr 1) murowana z połowy XIX w. Grodzisko wyżynne koliste zw. “cmentarzem” z racji znajdującego się tu cmentarza ewangelickiego z XIX w. Wzgórze kryjące funda­menty zamku krzyżackiego wzniesionego w latach 1260-70 na siedzibę komturii unisławskiej funkcjonującego w latach 1287-1384. Pierwszym znanym historycznie komturem był Dyteryk wymieniany w latach 1381-1384.

Około 1384 r, zamek został administracyjnie podporządkowany komturii starogrodzkiej. W 1410 r. zamek w Unisławiu zostaje zdobyty przez wojsko królewskie. Po II Pokoju Toruńskim zamek stanowi własność królewską. Od 1495 r. w wyniku królewskiego nadania należy do bpa chełmińskiego Stefana z Nidzicy. Od tego czasu popadł w ruinę, W 1892 r. wzmiankowane są już tylko gruzy. Pierwotny układ zamku jest nieczytelny. Połącze­nie ze szlakiem czarnym Unisław – Unisław oraz szlakiem niebieskim Unisław -Zamek Bierzgłowski. Dojazd PKS i PKP.

Odcinek Unisław – Bydgoszcz

25,6 km Unisław – rozwidlenie szlaków, szlak czarny odchodzi na wzgórze zamkowe.

27,6 km Raciniewo (wieś) – dobra rycerskie wymieniane w latach 1423-24 w obrębie prokuratorii unisławskiej należące do rycerza: Konrada Prusse, Ottona i Bertolda. W 1570 r. wieś szlachecka należąca do Feliksa i Jerzego Raciniewskich. W połowie XVII w. dobra należą do Władysława Zawadzkiego – chorążego pomorskie­go. Od 1719 r. dobra przechodzą na jego synów Władysława Ignacego oraz Adama von Bibersteina. Od 1494 r. właścicielem jest Franciszek Twarowski, a w 1880 r. Ernst Sieg. Przed II wojną światową majątek należy do Andrzeja Michała Psuta z Bydgoszczy. Ciekawostki: dwór murowany wzniesiony w latach 80-tych XIX w. przez Siegów. W otoczeniu park z XIX w. Z 21 gatunkami drzew, z których należy wyróżnić paklon oraz jarząb szwedzki. Rozwidlenie ze szlakiem niebieskim. Dojazd PKS.

30.0 km Gzin (wieś) – gród wzm. w 1222 r. z racji przekazania bpowi pruskiemu Chrystianowi przez księcia Konrada Mazowieckiego. W 1408 r. wielki mistrz UIryk von Jungingen potwierdza zamianę posiadłości Albrechta i Mikołaja z Gzina. W 1517 r. istniejący tu folwark należący do kapituły chełmińskiej zostaje przez bpa chełmińskiego Jana Konopackiego zamieniony na Nielbark i Sarnowo. Od II polo­wy XVI w. dobra szlacheckie. Na początku XX w. własność Niemca T. Ortmanna, po nim Franciszka Paczkowskiego. Ciekawostki: grodzisko z okresu kultury łużyckiej, położone na płaskowzgórzu oddzielone od wsch. półkolistą fosą. Majdan grodziska jest splantowany z zachowanym wałem od strony pn.-pd. oraz zach. Około 2 km na pd. rezerwat przyrody “Linie”. Utworzony w 1956 r. na powierzchni 12,32 ha w celu ochrony przejściowego torfowiska z występującą tu brzozą karłowatą, która jest niewątpliwie reliktem z okresu polodowcowego. Pomiędzy rosnącymi krzewami brzozy karłowatej rośnie odmiana torfowa sosny zwyczajnej, także w formie skarłowaciałej.

35,0 km Dabrowa Chełmińska – Czarże (szosa).

38,0 km Reptowo (skraj wsi) – osada wymieniana w 1418 r. w prokuratorii pieńskiej, W 1423-24 r. własność rycerska w prokuratorii bierzgłowskiej. W 1570 r. wieś szlachecka należąca do Szymona Ostromeckiego. Ciekawostki:około 1,5 km na wsch. znajduje się rezerwat przyrody “Reptowo” utworzony w 1962 r. na powierzch­ni 3,62 ha. Ochroną objęto fragment mieszanego lasu z przewagą ponad 80-letniej sosny wraz z czaplińcem. Gniazdująca czapla siwa zasiedla konary wysokich sosen, nierzadko lokując wśród nich po dwa i więcej gniazda.

41,5 km Ostromecko (wieś) – osada przekazana w 1222 r. przez księcia Konrada Mazowieckiego bpowi pruskiemu Chrystianowi. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne bowiem jest wymieniana w krzyżackiej “Księdze Strat”. W 1419 r. wielki mistrz Michał Küchmeister nadaje część ziemi w Ostromecku Jenchowi z Zegartowic. W 1423-24 dobra rycerskie w prokuratorii bierzgłowskiej. W 1570 r. własność szlachecka należąca do Jakuba Ostromeckiego na przełomie XVII/XVIII w. należy do Pawła Mostowskiego h. Dołęga, a około połowy XVIII do Pawła Michała Mostowskiego gen. Mjr. Wojsk polskich – stronnika Augusta III. Od 1915 r. właścicielem ogromnych dóbr ostromeckich (tzw. ordynacji ostromeckiej) jest Joachim von Alvensieben, u którego majątek pozostaje do końca II wojny światowej.

Ciekawostki: zespół 2 pałaców : pierwszy – stary w zach. części parku, zbudowany został około 1730 r. w stylu saskiego rokoka, przebudowany z obronnego dworu z przełomu XVI/XVII w. Drugi zbudowany w 1849 r. wg projektu K. F. Schinkla – późnoklasycystyczny. Wokół pałaców roztacza się park krajobrazowy w stylu angielskim z licznymi okaza­mi starodrzewu (kilka pomników przyrody) oraz mauzoleum grobowym, neoromańskim rodziny Schönborn-Alvensieben z 1878 r. Kościół p.w. Św. Mikołaja, Stanisława i Jana Chrzciciela wzniesiony w XIV w. Wewnątrz rzeźby gotyckie z XIV i XV w., dzwon zegarowy z 1765 r. Wokół kościoła mur cmentarny z barokową bramą z 1737 r.

Źródła wód alkalicznych eksploatowanych na skalę przemysłową od 1894 r. – popularna woda ostromecka. Około 1 km na pn. rezerwat przyrody “Las Mariań­ski”. Utworzony w 1958 r. na powiechni 31,87 ha. Ochroną objęto fragment lasu dębowo-grabowego (grądu) nadwiślanego zbocza ze względu na walory krajobra­zowe. W rezerwacie nierzadko występują leciwe drzewa, 170-letnie dęby, buki oraz sosny. Występuje tu rzadka roślina zdrojówka rutewkowata.

43,5 km Strzyżawa (wieś) – niewielka wieś na rozwidleniu szos: Bydgoszcz – Unisław oraz Bydgoszcz – Toruń. Ciekawostki: dom o konstrukcji szkieletowej zbudowanej na początku XIX w. wypełnionej gliną z dachem dwuspadowym krytym strzechą, drugi dom o konstrukcji zrębowej z dachem naczółkowym pokrytym dachówką, także z XIX w.

44,5 km most na rz. Wiśle – 0,5 km na prawo od mostu nad brzegiem rz.Wisły rezerwat przyrody “Wielka Kępa Ostromecka”. Utworzony w 1953 r. na powierzchni 27,61 ha, gdzie ochroną objęto nadwiślański las łęgowy. W rezerwacie rzucają się w oczy stare ponad 250-letnie topole o obwodzie dochodzącym do 700 cm i wyso­kości 30-35 m. Cennymi egzemplarzami w drzewostanie jest osiem 150-170-letnich dębów, a także odmiana klonu polnego tzw. paklonu. Rezerwat “Wielka Kępa” można wyraźnie rozdzielić na łęg wierzbowo-topolowy bardzo rzadko spotykany oraz lęg jesionowo-wierzbowy.

46,0 km Fordon (dzielnica Bydgoszczy) – dworzec PKP, koniec szlaku żółtego Chełmno – Bydgoszcz.

Henryk Miłoszewski

Znakowany turystyczny szlak pieszy w kolorze żółtym, z przebiegiem j/w został wyznaczony w terenie przez działaczy społecznych  PTTK, które jest administratorem szlaku i posiada pełne prawa autorskie związane ze szlakiem (przebieg trasy, kilometraż, kod szlaku, symbolika, nazwa i opis krajoznawczy)